Zakład aktywności zawodowej (zwany dalej ZAZ) jest rozwiązaniem prawnym wprowadzonym ustawą o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (zwaną dalej ustawą o rehabilitacji). ZAZ nie jest samodzielną formą prawną – jest organizacyjnie i finansowo wydzieloną jednostką, która uzyskuje status zakładu aktywności zawodowej.

O utworzenie ZAZ ubiegać się mogą jednostki i organizacje wymienione w ustawie, których statutowym zadaniem jest rehabilitacja społeczna i zawodowa osób niepełnosprawnych. Status ZAZ jest instrumentem prawnym dostępnym wyłącznie dla instytucji oraz organizacji pracujących z osobami niepełnosprawnymi, w szczególności zatrudniającymi osoby ze znacznym stopniem niepełnosprawności, a po wejściu w życie ustawy z dnia 15 czerwca 2007 r. o zmianie ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej – także niektóre osoby z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności (u których stwierdzono chorobę psychiczną lub upośledzenie umysłowe) ZAZ zaprojektowany został jako element trzystopniowego systemu rehabilitacji osób niepełnosprawnych, w którym osoby niepełnosprawne, które przeszły przez warsztaty terapii zajęciowej (zwane dalej WTZ) i są w stanie pracować, mogą podjąć zatrudnienie w ZAZ i tym samym uzyskać niezbędne umiejętności i doświadczenie przed wejściem na otwarty rynek pracy. W ZAZ mogą znaleźć zatrudnienie również osoby z orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności które nie uczestniczyły w zajęciach WTZ, w szczególności te, które zostały skierowane do pracy przez powiatowe urzędy pracy.

• ZAZ na mocy USTAWAY z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych art. 29 jest wyodrębnioną organizacyjnie i finansowo jednostką.
• Również na mocy tej ustawy co najmniej 70% ogółu osób zatrudnionych w tej jednostce stanowią osoby niepełnosprawne, zaliczone do znacznego stopnia niepełnosprawności, zaliczone do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności, upośledzenie umysłowe lub chorobę psychiczną. Stan zatrudnienia osób niepełnosprawnych z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności o których mowa w ust. 1 pkt 1 lit. b, nie może być wyższy niż 35% ogółu zatrudnionych.
• Koszty utworzenia zakładów aktywności zawodowej są współfinansowane ze środków PFRON, organizatora i innych źródeł natomiast działalność zakładów aktywności zawodowej są współfinansowane ze środków PFRON oraz CARITAS Diecezji Siedleckiej

ZAZ tworzy się w celu zatrudniania osób niepełnosprawnych z orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności i określonych w ustawie grup osób z orzeczeniem o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności, a także przygotowania ich do życia w otwartym środowisku oraz pomocy w realizacji pełnego, niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia na miarę ich indywidualnych możliwości.

Status ZAZ nadany jest wyodrębnionej finansowo i organizacyjnie jednostce funkcjonującej w ramach powiatu, gminy czy organizacji pozarządowej. ZAZ nie ma osobowości prawnej, co oznacza, że nie może samodzielnie nabywać praw i zaciągać zobowiązań.

Zakładowy fundusz aktywności

Zgodnie z art. 31 pkt 4 ustawy o rehabilitacji zawodowej ZAZ musi przekazać środki uzyskane z tytułu ulg i zwolnień oraz, co najważniejsze, wpływy z dochodu związanego z prowadzeniem działalności gospodarczej na zakładowy fundusz aktywności. Przepisy nakładają na ZAZ obowiązek prowadzenia ewidencji środków funduszu aktywności oraz oddzielnego rachunku bankowego. Zgodnie z par. 15 rozporządzenia w sprawie zakładów aktywizacji zawodowej środki zakładowego funduszu aktywności przeznaczone są na następujące rodzaje wydatków:

•  usprawnienie i dodatkowe oprzyrządowanie stanowisk pracy, wspomagające samodzielne funkcjonowanie osób niepełnosprawnych w zakładzie pracy,
• poprawę warunków pracy osób niepełnosprawnych zakup sprzętu i wyposażenia pomagającego osobie niepełnosprawnej w samodzielnym życiu i uczestnictwie w życiu społecznym w lokalnym środowisku,
• pomoc w przygotowaniu osób niepełnosprawnych do pracy poza zakładem i wyrównaniu ich szans w nowym miejscu pracy,
• dokształcanie, przekwalifikowanie i szkolenie osób niepełnosprawnych,
• pomoc w przygotowaniu, budowie, remoncie i wyposażeniu indywidualnych i zbiorowych form mieszkalnictwa chronionego dla osób niepełnosprawnych, które nie znajdują oparcia we własnej rodzinie lub podejmują świadome decyzje dotyczące samodzielnego życia,
• rekreację i uczestnictwo osób niepełnosprawnych w życiu kulturalnym,
• pomoc w zaspokajaniu innych potrzeb socjalnych i związanych z rehabilitacją społeczną zatrudnionych osób niepełnosprawnych.

 Par. 16 rozporządzania dodaje, że środki funduszu aktywności przeznaczone na poprawę warunków pracy nie mogą przekraczać 30% rocznych wpływów tego funduszu.

Powyższe rodzaje wydatków dotyczą pracowników niepełnosprawnych z orzeczonym znacznym i umiarkowanym stopniem niepełnosprawności.

ZAZ jako przedsiębiorstwo

Przepisy dotyczące ZAZ dopuszczają prowadzenie działalności gospodarczej, ale jednocześnie znacznie ograniczają możliwość podejmowania przez ZAZ działań o charakterze rynkowym. W szczególności obowiązek przekazywania zysku na zakładowy fundusz aktywności oraz bardzo restrykcyjnie sformułowany katalog dozwolonych wydatków z tego funduszu ograniczają możliwości inwestycji w ZAZ. Dochodu ZAZ nie można np. inwestować w nieruchomości. Wypracowanego zysku nie można przeznaczyć także na budowę nowych budynków czy zakup terenu, nie można z niego sfinansować również stworzenia własnej bazy usługowo-rehabilitacyjnej dla pracowników ZAZ. Oznacza to, że jeśli ZAZ zamierza rozwijać działalność i tworzyć nowe miejsca pracy lub jeśli chce stworzyć własną bazę rehabilitacyjną, potrzebną ziemię i nieruchomości musi zakupić ze środków innych niż zysk z działalności ZAZ. Należy podkreślić, że każda inwestycja usprawniająca działalność gospodarczą ZAZ służy nie generowaniu zysku, tak jak w zwykłym przedsiębiorstwie, ale jest również nieodłącznie związana z podniesieniem jakości oraz zakresu pomocy i wsparcia oferowanego uczestnikom ZAZ. ZAZ jest zatem typowym przedsiębiorstwem społecznym – jego cele społeczne polegające na tworzeniu miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych oraz zapewnieniu pracownikom – uczestnikom ZAZ szans na integrację społeczną i zawodową, osiągane są dzięki działalności ekonomicznej. W tym sensie działalność gospodarczą ZAZ należy traktować jako instrument służący wyłącznie do osiągania celów społecznych.

Zatrudnienie osób niepełnosprawnych i kadry obsługowo-rehabilitacyjnej

Zarówno osoby niepełnosprawne jak i kadra obsługi może być zatrudniona po wcześniejszym wyrażeniu zgody MCPS i PFRON na zwiększenie zatrudnienia i aneksowaniu zawartej umowy na dofinansowanie działalności ZAZ- wiąże to się z rygorem wskaźnika zatrudnienia oraz finansowaniem przesz PFRON działalności ZAZ.

70% ogółu osób zatrudnionych w ZAZ muszą stanowić os. niepełnosprawne tylko 35 % z nich mogą stanowić os. z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności- kontroli tego stanu podlegają wszystkie ZAZ-y 2 razy do roku- przekroczenie wskaźników zatrudnienia wiąże się z automatyczną utratą statutu ZAZ.

Koszty zatrudnienia osób niepełnosprawnych w stopniu znacznym i umiarkowanym finansuje PFRON w ramach umowy z organizacją prowadzącą ZAZ. Natomiast ZAZ korzystna również z ogólnego systemu obsługi dofinansowania PFRON (system SOD).